Το σιτηρü Triticum dicoccum και το αρχαßο Ελληνικü ΖÝα: ιστορßα, χαρακτηριστικÜ και καλλιÝργεια
 

του

του Harald Letizi , δρ. Γεωπüνος της Βιοσπüρος (www.biosporos.gr )

www.triticumdicoccum.gr

 

ΕισαγωγÞ  και σημεßωμα του συγγραφÝα

¼ταν εßχα πρωτοασχοληθεß με τον σπüρο Triticum dicoccum στην ΕλλÜδα, το 2007, γνþριζα την παλιÜ παρÜδοση του farro στην Ιταλßα, δηλαδÞ των σιτηρþν Triticum spelta και Triticum dicoccum. ΜετÜ απü δýο – τρßα χρüνια ο κüσμος στην ΕλλÜδα ξεκßνησε να αναζητÜει Ýντονα το αρχαßο ελληνικü σιτηρü “ζÝα” Þ “ζειÜ” και εκεß που φαινüταν απλÜ Ýνα τυχαßο üνομα, το ζÝα, με την Ýρευνα που Ýκανα ανακÜλυψα üτι üντος πρüκειται για ιστορικü üνομα και σιτηρü.

 

ΠυγÞ των σιτηρþν και το üνομα “ζÝα”

Σýμφωνα με την σημερινÞ γνþση της ιστορßας, η πρþτη πηγÞ των χειμερινþν σιτηρþν εßναι η Μεσοποταμßα και οι γýρο περιοχÝς, και η επüμενη στÜση για την διαμüρφωση των ειδþν εßναι η Αιθιοπßα και η Μεσüγειος.

ΣÞμερα με το üνομα ζÝα στην ΕλλÜδα αποκαλοýμε κυρßως το δημητριυκü σκληροý τýπου Triticum dicoccum, δηλαδÞ το δßκοκκο σιτÜρι που Ýχει το χαρακτηριστικü στα αλþνια να παραμÝνουν οι σπüροι ντυμÝνοι και κολλημÝνοι δýο δýο μεταξý τους. Επßσης και το Triticum spelta εßναι Ýνα εßδος δßκοκκου σßτου αλλÜ εßναι τýπου μαλακοý.

Για το üνομα ΖÝα και την καλλιÝργεια του δεν Ýχουμε πια αμφιβολßες εφüσον Ýχουμε αρκετÜ ιστορικÜ στοιχεßα σε βιβλßα που με την σημερινÞ διαμÜχη περß ονüματος εßναι τελεßως ανεξÜρτητα εφüσον τα βιβλßα που αναφÝρουμε εßναι πολý παλιÜ:

Α – το λεξικü ΕλληνικÞς γλþσσας του Δ. ΔημητρÜκου Ýκδοση του 1953 αναφÝρει στο üνομα “ζÝα” : “Þ ζειÜ, οικογÝνεια των αγρωστοειδþν Διον. Αλ. 2,25 Διοσκ. 2,89 κ.τ.λ.” üπου το λεξικü προσδιορßσει το ζÝα ως “οικογÝνεια των αγρωστοειδþν” (στην οποßα ανÞκουν üλα τα σιτηρÜ).

Β - το λεξικü ΕλληνικÞς γλþσσας του Δ. ΔημητρÜκου Ýκδοση του 1953 αναφÝρει στο üνομα “ζειÜ” : 1 – εßδος σιτηροý χρÞσιμου εις τροφÞν των ßππων, κ.τ.λ...... 2).... εßδος σιτηροý δικüκκου , Θεüφρ. ΦΙ. 8.9.2 Διοσκ. 28.9.

Γ - το λεξικü ΕλληνικÞς γλþσσας του Δ. ΔημητρÜκου Ýκδοση του 1953 αναφÝρει στο üνομα “ζεßδωρος” : 1) ... ο παρÝχουν ζειÜς,  γüνιμος ως επßθ. της γης ... Ηλ. Β. 548 ........ 2) κ. νεþτ. (ζÜω) ο παρÝχον ζωÞς, ζωογüνος : ¸μπ. 5 | Ζεßδωρος Αφροδßτη, ...... Ζεßδωρος ΗÝλιος το ζεßδωρος ηλιακüς φως... üπου το λεξικü προσδιορßσει την ζειÜ με την ζωÞ και την γονιμüτητα.

Δ – το βιβλßο “agriculturist' s manual; .....   ” (γεωπονικü εγχειρßδιο....) του 1886 αναφÝρει στον κεφÜλαιο VII - Triticum Zea παρ. 76 – zea or far (ζÝα Þ φαρ, δηλαδÞ farro Þ φÜρρο). Αυτü υποτßθεται να εßναι το ονομαζüμενο σιτηρü ΖÝα των ΕλλÞνων (φÜρρο των Ρωμαßων) που δεν Ýχει καμßα ομοιüτητα με το Zea Mais (δημητριακü των ΑζτÝκων)...... (δηλαδÞ δεν Ýχει ομοιüτητες με το καλαμπüκι που Ýχει επιστημονικü üνομα Zea mais)

Το ßδιο βιβλßο αναφÝρει χüρια το Triticum zea (κεφÜλαιο VII, πÜρ. 76) που αναφÝρει στην ßδια ομÜδα με το Triticum bengalense και το Triticum polonicum  και χþρια αναφÝρει το Triticum spelta (κεφÜλαιο IX, παρ. 78) και επßσης το Triticum monococcum (κεφÜλαιο Χ, παρ. 83) δηλαδÞ το μονüκοκο σιτηρü.

Ε – το βιβλßο “The rural cyclopedia” (αγροτικÞ εγκυκλοπαßδεια) του 1849 στην σελßδα 103 αναφÝρει την ιστορßα της σßκαλης, üπου εξιγεßτε üτι κÜποια παλιÜ εßδη που αναφερüταν στο εßδος σßκαλη (Secale spp.) χωρßστηκαν αργüτερα απü τους βοτανολüγους σε τουλÜχιστον τρßα γενικÜ: Secale, Triticum, Agropyrum. ΑναφÝρεται πως η σßκαλη (με την αρχαßα Ýννοια) που υποτßθεται να προÝρχεται απü την ΚρÞτη, την Κριμαßα, την ΛεβÜντε Þ την Αßγυπτο δεν προÝρχεται απü εκεß, αλλÜ απü την ΑσιατικÞ ΤαρταρικÞ. Τα σιτηρÜ που αναφÝρονται στην αγγλικÞ μετÜφραση της αγßας γραφÞς απü των ΜωυσÞ και τον Ισαßα ως σßκαλη (rye) και επßσης απü την Ηρüδοτο Þταν μÜλλον σιτηρÜ του εßδος Triticum spelta, πρþην Zea spelta. ΟυσιαστικÜ το κεßμενο αναφÝρει üτι το σιτηρü Zea spelta καλλιεργοýταν στην αρχαßα ΕλλÜδα, και το Zea spelta, που αργüτερα πßρε το üνομα Triticum spelta, εßναι Ýνα εßδος δßκοκκο σßτος.

 

Τα ονüματα του ζÝα σε Üλλες χþρες

ΟρισμÝνοι το αναφÝρουν με το Ιταλικü üνομα farro, αλλÜ στα ΙταλικÜ farro μπορεß να σημαßνει τρßα πρÜγματα: το farro medio (μÝτριο) εßναι το Triticum dicoccum (τýπου σκληροý) το farro maggiore (μεγÜλο) Triticum spelta (τýπου μαλακοý) και το farro minore (μικρü) Triticum monococcum (πολý μικρü σπυρß και μονüκοκκο). Το Triticum spelta Þταν πιο εýκολο να το βρεß κανεßς στην αγορÜ αλλÜ, το πιο καλü και εýπεπτο “φÜρρο” για τους Ιταλοýς εßναι το T. dicoccum. Το μονüκοκκο σßτος (Triticum monococcum) εßναι ελÜχιστο στην αγορÜ.

Στα αγγλικÜ και στα γερμανικÜ το Triticum dicoccum ειναι το emmer, το Triticum spelta εßναι το dinkel Þ spelt και το Triticum monococcum εßναι το einkorn.

Στην Αιθιοπßα καλλιεργεßται παραδοσιακÜ το Triticum dicoccum με το ντüπιο üνομα αρρÜς (arras). ΜÝχρι το 2001 Þταν καλλιεργοýταν περßπου στο 5% της αροτρÝας γης της Αιθιοπßας και αυτü την Ýκανε απü της σημαντικüτερες χþρες για το δßκοκκο σßτο στο κüσμο (D'Andrea C. και Mytikou H, 2002).

 

Ιστορßα της καλλιÝργειας του Triticum dicoccum

Τα ντυμÝνα σιτηρÜ, και κυρßως το Triticum dicoccum φαßνεται να εßχαν εξημÝρωση απü το Üγριο Triticum dicoccoides και μετÜ εßχε μεγÜλη ανÜπτυξη περßπου 7000-8000 χρüνια π.Χ. απü την Μεσοποταμßα προς την Μεσüγειο και την ΜÝση ΑνατολÞ. Ταυτüχρονα εξημερþθηκε το μονüκοκκο σßτος. Περßπου 5000 χρüνια π. Χ. Ýγινε εξημÝρωση του Triticum spelta στην περιοχÞ του Καýκασου και της Κασπßας χÜρη την διασταýρωση μεταξý Triticum dicoccum και μαλακü σιτÜρι (Triticum aestivum). Το αποτÝλεσμα στο Triticum spelta Þταν Ýχει μεγαλýτερη αντοχÞ στο κρýο απü το δßκοκκο σßτο, και γι' αυτüν τον λüγο εξαπλþθηκε περισσüτερο στις κρýες περιοχÝς της Ευρþπης. Στη αρχαßα ΕλλÜδα πρÝπει να Þταν παρüν και η καλλιÝργεια του, μαζß με την καλλιÝργεια του δßκοκκου σßτου και του μονüκοκκου.

Αργüτερα, περßπου το 3000 π.Χ. φαßνεται να υποχωρεß η καλλιÝργεια του για χÜρη του απλοý σßτου, που καθαρßζεται εýκολα απü τα βρÜκτεια, και του κριθαριοý, που αντÝχει καλýτερα στο Üλας που συσσωρευüταν στα χωρÜφια απü τα ποτßσματα (D'Andrea C. και Mytikou H, 2002). Στην Αßγυπτο το δßκοκκο φαßνεται να εßχε μεγÜλη ανÜπτυξη υπü την τρßτη δυναστεßα των Φαραþ, δηλαδÞ περßπου 2500 χρüνια π.Χ.

ΟρισμÝνα βιβλßα που αναφÝρουν το Triticum spelta ως κλασσικü δημητριακü των αρχαßων ΕλλÞνων, αλλÜ μÜλλον τον εßχαν μπερδÝψει με το δßκοκκο σιτÜρι στον οποßο μοιÜζει.

Οι αρχαßο Ρωμαßοι τρþγανε φÜρρο, κυρßως το δßκοκκο, και Þταν επßσης παρüντα και το Triticum spelta και το μονüκοκκο σßτος.

Εßναι Üποψη του συγγραφÝα üτι, βÜση την βιβλιογραφßα και την πιθανÞ αντιστοιχßα του ζÝα με το φÜρρο των Ρωμαßων, να Þταν το αρχαßο “ζÝα” απλÜ μßα ομÜδα ντυμÝνων σιτηρþν στην οποßα Þταν μαζß το Triticum dicoccum, το Triticum spelta (τýπου δßκοκκου και αυτü) και πιθανüν το ßδιο το μονüκοκκο σιτÜρι Þ και Üλλα σιτηρÜ.

Το Triticum dicoccum προσαρμüζεται εýκολα σε φτωχÜ εδÜφη και Ýχει σε τÝτοιες περιπτþσεις καλýτερες αποδüσεις απü το μαλακü Þ το σκληρü σιτÜρι. Γι' αυτüν τον λüγο η καλλιÝργεια του δεν εξαφανßστηκε μετÜ απü τüσα χρüνια και καλλιεργεßται ακüμα στην ΚÝντρο-Νüτια Ευρþπη, σε κÜποιες χþρες της ΑφρικÞς (π.χ. Αιθιοπßα) και στην ΜÝση ΑνατολÞ στις περιοχÝς με τα πιο φτωχÜ εδÜφη.

 

 

ΓενετικÞ ταξινüμηση

Σýμφωνα με το βιβλßου “μεγÜλες καλλιÝργειες” των Μπαλντüνι Ρ., και Τζιαρντßνι Λ. Του 1989 (Baldoni e Giardini, 1989)  το γενικü Triticum περιÝχει πολλÜ εßδη (μÝχρι και 500). ΟρισμÝνα απü αυτÜ καλλιεργοýνται και σÞμερα (Þ τουλÜχιστον μÝχρι το 1989) και μεταξý αυτÜ καλλιεργοýνται κυρßως το Triticum durum (το γνωστü σκληρü σιτÜρι για ζυμαρικÜ και σιμιγδÜλι) και το Triticum aestivum (το μαλακü σιτÜρι που χρησιμοποιεßται κýριος στην αρτοποιßα).

Απü γενετικÞ πλευρÜ, υπÜρχουν εßδη που εßναι:

Α -  διπλοειδÞ (2n=14 χρωμοσþματα), και εßναι π.χ. το Triticum boeticum και το T. monococcum.

Β – τετραπλοειδÞ (2n=28),  και εßναι π.χ. Το Τ. dicoccoides, T. dicoccum (που συζητÜμε), T. durum (Þ σκληρü σιτÜρι), T. turgidum , T. timopheevi.

Γ – εξαπλοειδÞ (2n=42), T. aestivum (το μαλακü σιτÜρι), T. spelta (μαλακü farro), T. macha.

Στο Triticum dicoccum εßναι γνωστÝς διÜφορες ποικιλßες, αλλÜ δεν υπÜρχει επßσημος Ευρωπαúκüς κατÜλογος των ποικιλιþν του. Στο Triticum spelta αντßθετος υπÜρχει Ευρωπαúκüς κατÜλογος των ποικιλιþν, üπως στα πιο γνωστÜ μαλακÜ και σκληρÜ σιτÜρια.  

 

 

Μορφολογßα

Το T. dicoccum και το T. spelta Ýχουν τους σπüρους που παραμÝνουν “ντυμÝνους” με τα βρÜκτια κολλημÝνα με τον σπüρο μετÜ τα αλþνια, ενþ το σκληρü και το μαλακü σιτÜρι Ýχουν σπüρους “γυμνοýς” μετÜ τα αλþνια (χÜνουν τα βρÜκτια μÝσα στην κομπßνα που αλωνßζει). Το  T. dicoccum λÝγεται επßσης “δßκοκκο” γιατß οι σπüροι παραμÝνουν κολλημÝνοι δýο δýο με τα βρÜκτια που τα ενþνει. Το ßδιο φαινüμενο ισχýει και για το Triticum spelta που εßναι και αυτü Ýνα τýπο δßκοκκου σßτου.  Το Triticum monococcum Ýχει σπüρο που παραμÝνει ντυμÝνο μετÜ τα αλþνια, αλλÜ τα σπυριÜ εßναι μεμονωμÝνα, και üχι κολλημÝνα μεταξý τους.

Το γεγονüς üτι αυτοß οι σπüροι Ýχουν βρÜκτια επÜνω τους δυσκολεýει πολý την χρÞση τους και το Üλεσμα. Ο καθαρισμüς απü τα βρÜκτια γßνεται σÞμερα με ειδικÜ μηχανÞματα που αντιθÝτως δεν χρειÜζονται για τα γυμνÜ σιτÜρια (σκληρü και μαλακü). Γι' αυτü τον τελευταßο αιþνα δεν σπÜρθηκαν ιδιαιτÝρως και επß πολλÜ χρüνια προτßμησαν την καλλιÝργεια του σκληροý και του μαλακοý σßτου.  

 

 

Τι εßναι το καμοýτ

Το κÜμουτ, Þ Khorasan, εßναι εßδος T. turgidum ssp turanicum Þ T. turanicum. ΑναφÝρεται στην βιβλιογραφßα του 1989 (coltivazioni erbacee, Baldoni, Giardini) üτι το T. turgidum καλλιεργοýνταν σε μικρÝς εκτÜσεις και στην Ιταλßα. Το εßχαν αφÞσει γιατß δεν γßνεται καλü ψωμß με το αλεýρι του. Μια εταιρßα στο ΚαναδÜ Ýχει κατοχυρþσεις το üνομα Kamut και στην αγορÜ εßναι η μοναδικÞ που μπορεß νüμιμα να χρησιμοποιεß αυτü το üνομα. Οι υπüλοιποι μποροýν να καλλιεργÞσουν αυτü το σιτηρü και να το πουλÞσουν ως Khorasan, που εßναι το επßσημο üνομα του εßδος αυτοý.

 

ΘρεπτικÝς ιδιüτητες του Triticum dicoccum και Üλλων σιτηρþν

Σε κÜποιες αναλýσεις απü την Ιταλßα εßναι φανερü üτι üλα αυτÜ τα εßδη Triticum περιÝχουν μßα ποσüτητα γλουτÝνιο. To T. dicoccum φαßνεται να Ýχει υψηλüτερες πρωτεÀνες και χαμηλüτερο (σε ποσοστü) γλουτÝνιο, σχετικÜ με τα Üλλα εßδη Triticum. Το γλουτÝνιο εßναι αυτÞ η ουσßα που περιÝχεται στο αλεýρι και εμφανßζεται üταν κÜνουμε την ζýμη με το αλεýρι και μετÜ πλÝνουμε την ζýμη κÜτω απü το νερü: το κολλþδες υλικü που παραμÝνει απü την ζýμη εßναι το γλουτÝνιο. ¼λα τα  σιτηρÜ του γενικοý Triticum περιÝχουν γλουτÝνιο και η διαφορÜ εßναι στην ποιüτητα του. Στο Triticum dicoccum ως συνÞθως το γλουτÝνιο εßναι πιο εýπεπτο απü το γλουτÝνιο των Üλλων σιτηρþν.

 

ΠÜντως και οι πρωτεÀνες και το γλουτÝνιο, üπως και τα Üλλα συστατικÜ, σχετßζονται και με την ποικιλßα και με το περιβÜλλον üπου μεγÜλωσαν, περιλαμβανομÝνης η γεωργικÞ τεχνικÞ και οι καιρικÝς συνθÞκες ανÜπτυξης. ¸τσι μÝσα στο ßδιο εßδος Ýχουμε αποτελÝσματα αρκετÜ διαφορετικÜ σε κÜθε περßπτωση üπος στο σκληρü σιτÜρι üπου η περιεκτικüτητα σε πρωτεÀνες μπορεß εßναι απü 11% Ýως 14% περßπου μÝσα στην ßδια ποικιλßα και την ßδια χρονιÜ, αλλÜζοντας συνθÞκες του χþματος, της καλλιÝργειας και της λßπανσης.

 

 

ΚαλλιÝργεια του Triticum dicoccum σÞμερα

Η καλλιÝργεια του δßκοκκου σßτου εßχε μεγÜλη ανÜπτυξη την Ιταλßα και στην Γερμανßα τα τελευταßα εßκοσι χρüνια κυρßως στον τομÝα της βιολογικÞς γεωργßας και των υγιεινþν τροφþν. Στην Ιταλßα καλλιεργεßται το δßκοκκο σιτÜρι σε περßπου 25000 στρÝμματα. Το Triticum spelta καλλιεργεßται σε μικρÝς εκτÜσεις και το μονüκοκκο σιτÜρι σχεδüν καθüλου, αν και γßνονται Ýρευνες για να καλλιεργεßτε ξανÜ σε μεγαλýτερες εκτÜσεις.

Στην ΕλλÜδα το 2000 μπορεß να υπÞρχαν 200-300 στÝμματα καλλιÝργειας του δßκοκκου σßτου και σχεδüν καθüλου το μονüκοκκο και το Triticum spelta. Το 2013 μποροýμε να υπολογßζουμε üτι σπÜρθηκαν τουλÜχιστον 5000 στÝμματα απü δßκοκκο σßτο, τουλÜχιστον 1000 στÝμματα σε Triticum spelta, και τουλÜχιστον 100 στÝμματα σε μονüκοκκο σßτο.

Οι πρþτοι που ξεκßνησαν την καλλιÝργεια Þταν ορισμÝνοι βιοκαλλιεργητÝς, αλλÜ σÞμερα απλþθηκε πολý και σε συμβατικοýς καλλιεργητÝς.

Η τεχνικÞ της καλλιÝργειας του δßκοκκου σßτου εßναι παρüμοια με την καλλιÝργεια του σκληροý σßτου, με την διαφορÜ üτι το δßκοκκο Ýχει λιγüτερες ανÜγκες σε θρεπτικÜ στοιχεßα και κυρßως σε Üζωτο. Με υψηλÝς λιπÜνσεις με Üζωτο μπορεß να ψηλþνει πολý και αργüτερα το φυτü να πλαγιÜζει.

Η λßπανση γßνεται ανÜλογα με τα εδÜφη και τις καλλιÝργειες που προηγÞθηκαν και τα στοιχεßα που Ýχουν αφÞσει στο Ýδαφος. Σε πολý φτωχÜ εδÜφη μπορεß να χρειÜζονται ανÜ στρÝμμα μÝχρι 5 κιλÜ αζþτου (N), μÝχρι 10 κιλÜ φωσφüρου (P2O5) και μÝχρι 10 κιλÜ κÜλιο (K2O).

ΠÜντως και χωρßς λιπÜσματα η παραγωγÞ μπορεß να φτÜσει στα 250 κλγ./στρÝμμα χÜρη στις μικρÝς ανÜγκες του φυτοý και τα στοιχεßα που πÜντα βρßσκονται σε καλλιεργοýμενα εδÜφη. Σε ορισμÝνε περιπτþσεις, στην περιοχÞ της ΘρÜκης το 2013, η απüδοση του δßκοκκου σßτου χωρßς λιπÜσματα πÞγε καλýτερα απü το συμβατικü σκληρü σιτÜρι.

Στην βιολογικÞ γεωργßα θα κÜνουμε αμειψισπορÜ με καλλιÝργειες ψυχανθþν που δεσμεýουν Üζωτο και βελτιþνουν το Ýδαφος. Μπορεß να γßνει και λßπανση με κοπριÝς και κüμποστ πριν να γßνει η προετοιμασßα του χωραφιοý για την σπορÜ.

Επßσης υπÜρχουν ειδικÜ βιολογικÜ λιπÜσματα (Orgazot, Eutrofit και Ergodrip) που Ýχουν δεßξει πολý καλÜ αποτελÝσματα στην απüδοση των σιτηρþν, στην βιολογικÞ και στην συμβατικÞ καλλιÝργεια, με αποτελÝσματα Üνω των 20% με στη παραγωγÞ Ýνα διαφυλλικü λßπασμα (τýπου Eutrofit Þ Ergodrip) κατÜ το αδÝλφωμα του φυτοý (τÝλος Μαρτßου περßπου, Letizi H., Stradi G., 2004).

Με τα ζιζÜνια δεν Ýχει πολý πρüβλημα γιατß κÜνει πολý καλü αδÝλφωμα την Üνοιξη και τα πνßγει.

Η ποσüτητα σπüρο που χρειÜζεται ανÜ στρÝμμα εßναι περßπου 22-24 κλγ., και σπÝρνεται ντυμÝνος, μαζß με τα βρÜκτια, üπως βγαßνει απü το αλþνισμα. Η αποστÜσεις σπορÜς εßναι οι ßδιες του απλοý σßτου.

 

 

ΣυμπερÜσματα και σχüλια

Το περßφημο ΖÝα τον αρχαßων ΕλλÞνων πιθανüν να ταυτßζεται με το Triticum dicoccum, αν και δεν μποροýμε να αποκλεßουμε üτι τüτε με το ßδιο üνομα εννοοýσαν και το Triticum spelta και, μαλλον, το μονüκοκκο σιτÜρι. Αυτü που εßχε την μεγαλýτερη χρÞση Þταν, πÜντως, το Triticum dicoccum και στους ¸λληνες, και στους Ρωμαßους.

Η καλλιÝργεια του δßκοκκου σßτου δεν χÜθηκε ποτÝ, απλÜ μειþθηκε πολý με το πÝρασμα των αιþνων γιατß δεν καθαρßζεται εýκολα απü τα βρÜκτια, αντιθÝτως απü το μαλακü και σκληρü σιτÜρι που καθαρßζονται πολý εýκολα.

Η εýκολη καλλιÝργεια του δßκοκκου σßτου, η μικρÝς του ανÜγκες σε θρεπτικÜ και η υψηλÞ θρεπτικÞ του αξßα τον κÜνουν πολý κατÜλληλο για δυναμικÝς καλλιÝργειες στην ΕλλÜδα και επßσης βιολογικÝς. Η μεγÜλη του εμπορικÞ αξßα, τουλÜχιστον προς το παρüν, τον κÜνει μια απü τις καλýτερες επιλογÝς για χειμερινÝς καλλιÝργειες στην ΕλλÜδα.

 

Βιβλιογραφßα

Βιβλιογραφßα

Δ. ΔημητρÜκου, 1953, ΜÝγας Λεξικüν üλης της ΕλληνικÞς γλþσσης, Εκδοτικüς Οργανισμüς Χ. Τεγüπουλος – Β. Ασημα&k